?ây, ?i?n các huy hoàng trong ánh n?ng
Nh?ng ??n ?ài tuy?t m? d??i tr?i xanh
?ây, chi?n thuy?n n?m m? trên sông l?ng
B?y voi thiêng tr?m m?c d?o bên thành
(Trên ???ng v?)

Nh?ng ??y ch? là ánh h?i quang c?a m?t gi?c m? h? ?o thu?c v? quá vãng. Nó thoáng hi?n và không b?ng bó ???c v?t th??ng lòng cho con ng??i. Mà d??ng nh? nó l?i còn kh?i sâu thêm cho n?i ?au hi?n t?i:

V? r?c r? ?ã tàn bao n?m tr??c
Bao n?m sau còn d?i ti?ng kêu th??ng

Có l? ch? vì Ch? Lan Viên s?ng trong m?t giai ?o?n l?ch s? b? nô l? và trong m?t không gian tràn ng?p s?c bu?n g?i c?m. S? di?t vong c?a m?t dân t?c  ?ã d? dàng ??p m?nh vào tình c?m và trí t??ng t??ng c?a m?t ng??i trai  tr? yêu n??c. L?i thêm nh?ng ch?ng tích còn ?ó, nh?ng c? tháp s?ng s?ng nh?ng tr? v?, l?c lõng gi?a ru?ng ??ng núi non khô kh?c c?a mi?n Trung n?ng cháy, nh?ng huy?n s? g?i c?m xa xôi v? Ch? B?ng Nga, nàng M? Ê, thành ?? Bàn ?ã khi?n nhà th? tu?i tr? l?m ?i trong ni?m u u?t, tr?m c?m tuy?t v?ng :

C? d? vãng là chu?i m? vô t?n
C? t??ng lai là chu?i huy?t ch?a thành
C?ng ???ng chôn l?ng l? nh?ng ngày xanh
(Nh?ng n?m  m?)

M?c t??ng tri?n miên trong m?c t??ng, nhà th? h? Ch?  ch? th?y nh?ng vang v?ng l?ch s? kia m?t th? gi?i “?iêu tàn”. ?ó là m?t cõi âm gi?i v?i x??ng s? ??u lâu, v?i m?  không huy?t l?nh. v?i tha ma pháp tr??ng. ?ó là m?t dòng sông Linh  h? ?o ???c d?ng lên d??i tà d??ng n?ng x? hay trong ?êm m? s??ng tàn l?nh, v?i nh?ng h?n ma v?t v??ng, v?i nh?ng thành quách ?? nát trong m?t màu s?c tàn l?i kinh d?. ?iêu tànc?a Ch? Lan Viên vì th? là m?t th? gi?i h? linh, ma quái chìm ??m trong bóng t?i cô ??n l?nh l?o v?i nh?ng c?n mê s?ng c?a m?t tâm h?n vong nô b? giá l?nh:

?ây, nh?ng tháp g?y mòn vì mong ??i
Nh?ng ??n x?a ?? nát d??i th?i gian
Nh?ng sông v?ng lê mình trong bóng t?i
Nh?ng t??ng Chàm l? lói r? rên than
?ây nh?ng c?nh ngàn sâu cây l? ng?n
Muôn ma H?i s? so?ng d?t nhau ?i
Nh?ng r?ng th?m bóng chi?u lan h?n ??n
L?ng l?ng ??a n?i r?n rã ti?ng t? quy
?ây chi?n ??a ?ôi bên giao tr?n
Muôn c? h?n t? s? thét g?m vang
Máu Chàm cu?n tháng ngày ni?m u?t h?n
X??ng Chàm tuôn rào r?o n?i c?m h?n
(Trên ???ng v?)

Và b?ng m?t lòng tin ?au ??n, ông d?ng lên m?t th? gi?i hoang t??ng h? ng?y, và ông tin là nó có th?t. R?i ông b? hút theo xác tín siêu hình ?ó. Nh?ng sau ?ó, xác tín b? ?ánh  v?, lúc ?y ông tr? nên cô ??n và câm ??ng. Vì th? Ch? kêu lên h?t ho?ng, m?t ti?ng kêu kh?c kho?i v? vi?c n?i ?au bi bi?n ch?t, v? vi?c m?t lòng tin và ch? còn l?i s? cô ??n. Và ông t? ng?y t?o cho mình nh?ng âm v?ng t? m?t th? gi?i khác ?? trò chuy?n:

Ai kêu ta trong cùng th?m h? vô
Ai réo g?i gi?a muôn sao ch?i v?i

?ó th?c s? là m?t ti?ng kêu h?t ho?ng mà sâu th?m, m?t ti?ng g?i kh?c kho?i v? n?i cô ??n c?a con ng??i trong xã h?i nô l?. Th?c ra ?ó là cách nhà th? c? t?o ra m?t ng?n cách gi? ??nh gi?a nhà th? và cu?c ??i. Cho nên khi cu?c ??i "t?t c? không ngoài ngh?a kh? ?au" thì tin vui mùa xuân ??a ??n ch? còn là m?t s? m?a mai ?au ??n:

Tôi có ch? ?âu có ??i ?âu
?em chi xuân l?i g?i thêm s?u ?
V?i tôi t?t c? nh? vô ngh?a
T?t c? không ngoài ngh?a kh? ?au
(Xuân)

Ch? có mùa thu là th?t, c?ng nh? ch? có n?i ?au là th?t, nh?ng v?i thu ?y, c?ng ch? có m?t bóng ng??i ?i - v?, ?i t?i ?âu không bi?t, và v? ? n?i không bao gi? t?i và mong ??c:

Ô hay tôi l?i nh? thu r?i
Mùa thu r?m máu r?i t?ng chút
Trong lá bàng thu ?? r?c tr?i
???ng v? thu tr??c xa l?m l?m
Mà k? ?i v? ch? m?t tôi

Ng??i con trai m?nh m? và say ??m "ch? m?t tôi" ?y không tìm th?y cho mình m?t kho?ng l?ng thanh th?n gi?a ngày ?? m? m?ng và yêu th??ng. Nhìn vào ?âu c?ng th?y ch?t ng?t nh?ng tháp bu?n ch? v?. Tâm c?m con ng??i c? tràn ng?p s?c úa quá vãng và siêu hình. Trong kho?ng gi?a n?m, mùa nào c?ng là "??a ng?c". ? mùa xuân thì nh? mùa thu, ? mùa thu hi?n t?i thì ch?p ch?n nh? mùa thu quá kh?. Còn trong kho?ng gi?a ngày - bu?i tr?a, v?i lòng nhà th? ch? là m?t mi?n ??t siêu tr?n th?:

Tr?a lên tr?i. Và xanh th?m b?u tr?i
B?ng mê ly, n?m th?y tr?ng mây trôi
(Tr?a ??n gi?n)

Hay ngay trong bu?i ??u ngày xán l?n, ta v?n th?y Ch? m?c t??ng u u?t:

?ây muôn v?t chìm sâu trong yên l?ng
Mà lòng ta th?n th?c mãi không thôi
Hay ng??i khóc vì tháp Chàm qu?nh v?ng
Hay khóc vì xuân ??n g?ch Chàm r?i ?
(Bình ??nh, 9h sáng ngày 25-12-1936)

Ch? có bu?i t?i, n?i bóng ?êm ng? tr?, nhà th? m?i ???c sinh t?n vì ? ?ó, nh?ng linh h?n "?iêu tàn" b? khánh ki?t lòng tin m?i bi?t c?m thông và g?p ???c nhà th?:

Này, em trông m?t vì sao ?ang r?ng
Hãy nghiêng mình mà tránh ?i nghe em
Ch?c có l? lính h?n ta lay ??ng
Khi v?i vàng tr? l?i n??c non Chiêm 
(?êm tàn)

Khác v?i Hàn M?c T? - n?i ?au ??i ???c di?n ??t b?ng n?i ?au ng??i, m?t n?i ?au tr?i nghi?m c?a th?t da tôi s??ng s?n và tê ?i?ng, Ch? Lan Viên nh?c nh?i m?t n?i ?au trí tu? sâu s?c. ?ó là c?n v?t vã c?a suy t??ng chiêm nghi?m v? xác tín, v? ni?m tin, v? s? t?n t?i c?a con ng??i trên m?t ??t, và v? cái Tôi b? vong thân gi?a ??i. B?i th? cách tìm ki?m ph?c sinh c?a Ch? th?t khác v?i bao nhà th? khác nh? V? ?ình Liên, Nguy?n Nh??c Pháp, Nguy?n Bính, ?oàn V?n C?,... Nh?ng thánh ???ng, tháp c?, nh?ng thiên th?n v? n? ?ang nh?y nh?ng ?i?u luân v? tr?n th? ??y g?i c?m hoan l?c trên ?á hay nh?ng nét tr?m t? c?a nh?ng con bò ?á canh gi? vòm tr?i tinh tú c?a n?n ngh? thu?t k? di?u Ch?m-pa ?ã không ???c ông chú ý. Ông ch? kh?c sâu n?i "?iêu tàn" ?ang có c?a nó ?? ph?c sinh nh?ng tâm h?n b? vong nô:

Ai t??ng ??n tháp Chàm kia tr? tr?i
Tháng ngày luôn r?ng c?a ??i ma H?i
Ai nhìn ??n làn th??ng rêu l? lói
Trên th?t h?ng n?t n? g?ch Chàm t??i
(Thu v?)

?iêu tàn vì th? ph?n nào có th? làm cho m?t s? ng??i bi?t suy ngh? và nh? l?i thân ph?n ?ích th?c c?a mình cùng nh?ng bài h?c l?ch s? ??u lòng c?a m?t dân t?c ch?a bao gi? ch?u làm nô l?.
Và ngày nay, ??c ?iêu tàn, chúng ta c?m ?n r?t nhi?u nhà th? Ch? Lan Viên, nh?ng ? m?t bình di?n khác, tôi còn mu?n c?m ?n th? gi?i ngh? thu?t còn l?i c?a Ch?m-pa: Chính th? gi?i này không ch? là ch?t li?u cho c?m h?ng thi ca m?t th?i mà nó còn là toàn b? th?n thái bu?n bã ?o n?o và ?au ??n cùng c?c c?a ?iêu tàn c?a Ch? Lan Viên nói riêng và c?a tr??ng th? Lo?n Bình ??nh nói chung. Chính nó ?ã làm nên khí ch?t, s?c th? và tình ?i?u th?m m? cho tr??ng phái th? n?i ti?ng này, và c?ng t? ??y ghi l?i m?t d?u son khó phai trong l?ch s? thi ca Vi?t Nam hi?n ??i.
LÊ QUANG ??C
(theo t?p chí V?n hóa H?i An s? 2, ra tháng 09-2000)
 
(Trà Nha S?u t?m)

theo gocnhosantruong.com